Maqaal xul ah

Portal:Dhul/Maqaal xul ah/1

Dayaxa meeraha Dhulka.
Dayax/Bil

Dayax (ingiriis: Moon) waa aduunyo yar oo ku wareegta Meere ama wax ka ween dayaxa. Ugu yaraan, meere kasta wuxuu leeyahay hal dayax ama in ka badan. Dayaxu waa duni yar oo ka samaysan dhagaxaan, kuna wareegta dhulka, taas oo leh dherer dhan rubuc gacanka dhulka. Dayaxa dhulku waa kan ugu weeyn dhamaan dayaxyada meereyaasha Bahda Midaysay Qoraxdu laba odhan karo wuxuu ka wayn yahay meereyaasha yaryar qaarkood. Cufis-jiidadka u dhexeeya dhulka iyo dayaxa ayaa keena mowjadaha badaha, taas mi la mid ah ayaa keentay isku-xidhnaanshaha labadooda. Dayaxa oo ku socda xawaare dhan 1.022 kilomitir ilbiriqsigiiba, ayaa waxay ku qaadataa 27 maalmood, 7 saacadood iyo 43 daqiiqo in uu hal mar ku wareego dhulka. Dhinaca kale, isku wareega dayaxu (circumference) waa 10, 921 km; cufkiisuna waa 2.1958 ×
1010 km3 halka mugiisu yahay 7.3477 ×
1022 kg. Maadaama dayaxa cirkiisu aad u khafiif yahay falaadhaha qoraxduna toos u soo taabtaan oogada dayaxa ayaa heerkulkiisu aad u sareeyaa ugu yaraan waa 100 Kalfin ugu badnaana wuxuu gaadhaa 390 K. Jidhka dayaxu wuxuu ka samaysan yahay iskudhisyo kala duwan kuwaas oo u badan curiyeyaasha kala ah: Argon, Hiliyaam, Sodhiyaam, Botashiyaam, Haydarojiin iyo Raadon. Markii ugu horeeysay taariikhda bani-aadamka, sanadkii 1959kii ayaa Dayax Gacmeed Ruushku leeyahay tagay dayaxa. Ka dib, 1968dii ayaa qofkii ugu horeeyay cagaha saaray dayaxa kaas oo ka socday Dawladda Maraykanka. Sanadkii 2004 wixii ka dambeeyay ayaa wadanada Jabaan, Hindiya, Shiinaha iyo Yurub saldhigyo ka sameeysteen dayaxa. Inkasto dayaxu lahayn cir sare oo ka difaaca kulka qoraxda, cilmi baadhis la sameeyay waxay muujisay in dayaxu leeyahay biyo laga heli karo cidhifyada dayaxa iyo oogada sare dhexdeeda.



Portal:Dhul/Maqaal xul ah/2

Garaafiti waxay sababtaa in Meerayaashu ku wareegaan Qoraxda.
Qaacidada Sharciga Cufisjiidadka Koonka.
Cufisjiidad (Af Ingiriis : Gravity; Af Carabi : ar‎) waa awooda dabiiciga ee isku heeysa meereyaasha iyo xidigaha ay ku wareegaan. Cufisjiidadka lama arki karo lamana maqli karo laakiin waa la dareemi karaa. Awooda cufisjiidadka waa tan suurto galisay inaan dhulka dul socono. qoraxda oo ah Xidig aad u wayn isla markaana leh awood cufisjiidad aad u badan ayaa isku heeysa meereyaasha iyo dayaxyadooda iyo duniyaha kale ee Bahda Midaysay Qoraxdu oo dhulku ka mid yahay. Cufisjiidadku waa awoodda u yeesha sheyadda miisaan oona ku heysa Oogada dhulka. Tusaale ahaan haddii aad shey kor u tuurtid hoos ayuu u soo dhacayaa. Waxa sababa in shey walba oo kor loo tuuro uu hoos ugu soo dhaco waa awooda la yiraahdo garaafiti ayaa hoos u soo jiidata. Meereyaasha waaweyn ee dabiiciga ah sida dhulka, dayaxa, qoraxda iyo xiddigaha waxey leeyihiin awood cufisjiidad isku heeysa dhamaantood oo wixii u soo dhawaada wey soo jiitaan. Meereyaashan dabiiciga ah sida way kala awood cufisjiidad badan yihiin. Mid ba' midka uu ka weyn yahay wuu ka garaafiti badan yahay. Tusaale ahaan awooda garaafitiga ee uu dhulka leeyahay waxey ka xoog badan tahay awooda garaafitiga ee uu dayaxa leeyahay sababtoo ah dhulka ayaa ka weyn dayaxa. Awooda garaafitiga ee ay qorraxda leedahay waxay ka xoog badan tahay tan dhulka uu leeyahay sababtoo ah qorraxda waxay ka weyn tahay dhulka. Dayaxa oo ah duni yar wuxuu ku wareegaa dhulka oo waxaa soo jiita cufisjiidadka dhulka. Dhulka wuxuu ku meereystaa qorraxda oo waxaa soo jiita garaafitiga qorraxda.


Portal:Dhul/Maqaal xul ah/3

Cir oo meel sare laga sawiray diyaarad dusheed
Cir (Af Ingiriis : Sky or Atmosphere) waa dahaarka sare ee aduunyada taas oo ka samaysan neefo iyo uumi biyo.
Sawirka dhulka oo laga sawiray dayaxa dushiisa.

Cadaadiska oogada cirka isku cel-celiskiisu waa 101.325 (kPa), laga soo bilaabo dherer dhan 8.5 km. Waxaanay ka kooban tahay 78% nitrojiin iyo 21% Ogsajiin ah, iyo xoogaa yar oo uumi biyo ah iyo Kaarboon labo Ogsaydh iyo neefo kale. Dhererka cirku u jiro oogada dhulka waa kala duwan tahay, waa 8 km cidhifyada iyo 17 km dhulbadhaha. Maqaarka cirku aad ayuu muhiim ugu yahay nolosha dhulka, caawinta wareega biyaha sida roobka iyo difaacida falaadhaha khatarta badan ee ka yimaada qoraxda ayaa ka mid ah faa'iidooyinka cirka. Sidoo kale, aqalkacagaaran (greenhouse) oo ka samaysan uumi biyo, kaarboon-labo-ogsaydh, miithayn (methane) iyo ozoneka oo masuul ka ah dheelitirka heerkulka dunida ayaa ka mid ah faa'iidooyinka cirku u leeyahay dhulka.

Cirka dhulku ma lahan wax xad ah, si tartiib ah ayuu u noqonayaa khafiif sababo la xidhiidha wasakhowga hawada darteed. 3/4 muga cirka dunidu wuxuu u jiraa oogada dhulka 11 km oo kali ah, kuleylka ka imanaya qoraxda markuu soo gaadho meeshan wuxuu keenaa in hawadu kala baxdo ka dib ku qaboowda lakabka saree cirka. Taas ayaa keenta isbedelka cimilada, sida roobka, dabaylaha IWM. Badaha waaweyn ayaguna qayb ayay ka yihiin isbedelka cimilada, sababto ah uumiga biyuhu wuxu ka yimaada badaha, kuwaas oo ku qabooba cirka dibna ugu soo noqda dhulka ayagoo roob ah. Biyaha roobka ayaa sameeya wabiyada iyo haraha leh biyaha macaan. Isku-wareega biyaha ee noocan (water cycle) ayaa si fiican u taageera nolosha iyo dhulkaba. Cimilada dhulka waxaa loo kala saari karaa waaxyo badan ayadoo la tixraacayo heerkulka iyo roobka. Nooca ugu caansan kala saarka cimilada, Köppen climate classification oo uu sameeyay Wladimir Köppen, ayaa loo kala saaraa shan qaybood oo kala ah: saxare qalayl ah, torobika (tropics), dhulka sareeya, qaboow-dhexe iyo qaboowga cidhifyada, kuwaas oo weli la sii qeeybiyo. Habka sameeynta cuntada ee dhirta (Photosynthesis) ayaa asna kaalin libaax ka qaata dheelitirka hawooyinka cirka, sababto ah dhirtu waxay isticmaashaa kaarboon-labo-ogsaydhka kuna sii daysaa cirka ogsajiin saafi ah. Haydarojiin oo ayadu ku badan cirka ayaa la falgasha Ogsajiinta dhirtu soo daysto taas oo ayadna dhalisa isku dhisyo biyo ah oo keena roob.



Portal:Dhul/Maqaal xul ah/4

Dhulbare
Wadanada uu dhexmaro xariiqda Dhulbadhaha (casaan) iyo wadanada uu dhex maro xariiqda Meridian (buluug)

Dhulbadhe (Af Ingiriis : equator; Af Carabi : ar‎) sidoo kale loo yaqaano Dhulbare, waa xariiq toosan oo ku soo wareegta goobada meere taasi oo u kala qeybisa labo gobol. Sida caadiga ah, Dhulbadhe waa xariiq khiyaali ah oo dhulka u qeybisa Cidhifka Waqooyi iyo Cidhifka Koonfur. Sidoo kale, xariiqda dhulbadhuhu waxay leedahay dherer dhan 40,075 km; taasi 78.7% ka mid ah dhex marto biyaha badaha iyo 21.3% oo dhul dhex marta. Guud ahaan, dhamaan meerayaasha koonka waxay dhamaantood leeyihiin xariiq dhulbadhe. Dhulbadhe waa xariiq dhexmarta meere kasta taasi oo u qeybisa labo gobol; koonfur iyo waqooyi. Dhulbadha, sidoo kale loo yaqaano Xariiqda Dhexe waxay meeraha dhulka ka dhex martaa qaarada Afrika, Badhtamaha Ameerika, iyo qeybo ka mid ah Aasiya.



Portal:Dhul/Maqaal xul ah/5 Portal:Dhul/Maqaal xul ah/5